De vijf geheimen van de Akerk

De Akerk staat er al ruim 800 jaar. Standvastig in een steeds veranderend Groningen. Een opvallend herkenningspunt voor Stad en Ommeland. Wat als de muren konden praten? Wat zouden we dan te weten komen? Ik ga op ontdekkingsreis in de Akerk. En ontsluier de vijf geheimen van dit historische monument in de binnenstad. Waaronder dat van de Duitse dominee en de drie gouden bollen van Sint-Nicolaas.
 

Voor I Go Groningen wil ik een foto nemen van het Schnitgerorgel in de Akerk. De Stradivarius onder de kerkorgels. Bij de ingang vraagt een vriendelijke medewerker mij of ik voor de rondleiding kom. Nou nee, niet echt. De rondleiding begint over twee minuten zegt hij. Er is nog plaats. Deze kans laat ik niet aan mij voorbijgaan. Ik tik vier euro af en begin samen met nog twee andere belangstellenden aan een reis door de tijd.
 

Met een bouwhelm op door de Akerk

De rondleiding start om precies 14.00 uur. Gids Erik deelt bouwhelmen uit. Hij legt uit dat dit nodig is vanwege de lage balken en de nauwe trappen in de gewelven van de kerk. Veiligheid boven alles. Hij begint met een kort verhaaltje over het ontstaan van de kerk.
 

 

Over het ontstaan van de Akerk

Over de vissers en kooplieden van de nabijgelegen haven aan de Hoge der A, die zo rond 1200 behoefte krijgen aan een eigen gebedshuis. Om te bidden voor een behouden vaart en een goede vangst. Daarvoor is wel de toestemming van de bisschop van Utrecht nodig. Want door het bouwen van een nieuwe kerk, loopt de Martinikerk inkomsten mis. De bisschop besluit in al zijn wijsheid dat de nieuwe kerk er mag komen. Onder de voorwaarde dat de gederfde inkomsten van de Martinikerk door het mislopen van doopplechtigheden, trouwerijen en begrafenissen, door de nieuwe kerk gecompenseerd worden. Daar stemmen de vissers en kooplieden mee in. De kapel van Onze Lieve Vrouwe ter Aa en Sint-Nicolaas is geboren. Het aantal kerken in het toen nog kleine Groningen verdubbelt. In de loop der jaren breidt men de kapel meerdere keren uit. Zo ontstaat in 1495 de bakstenen kruisbasiliek zoals wij die vandaag de dag nog kennen.

Gids Erik toont ons de ingang naar boven. Een nauwe, steile trap verscholen achter een deur in een pilaar.
 

 
Na een korte klim komen we op een houten loopbrug. We staan nu tussen de balken, die de hoger gelegen muren ondersteunen. De balken zijn bijna allemaal nog origineel en komen uit 1470.
 

 

Het eerste geheim van de Akerk

Hier vertelt Erik ons het eerste geheim: het oorlogsverleden van de Akerk.

De Duitsers gebruiken de Akerk tijdens de bezetting ook als kerk. Ze vliegen speciaal een Duitse dominee in om de diensten te leiden en de soldaten en generale staf te zegenen. Maar wat de Duitsers niet weten, is dat er regelmatig onderduikers en Engelse piloten boven het gewelf van de kerk verstopt zitten. In afwachting van hun vlucht naar Spanje. De piloten gebruiken ‘s nachts de radio die onder de kansel is verborgen. Als de Duitse dominee de Akerk na de oorlog een keer bezoekt, vertelt hij dat hij altijd heeft geweten van de onderduikers en de radio. Maar nooit iets heeft gezegd.

Een andere held uit deze tijd is koster Harm Wagenborg. Dat zit zo. De Canadezen komen tijdens de bevrijding vanuit het zuiden via de Schoolholm. Zij rijden tegen de hoge, gesloten en gebarricadeerde zuidkant van de Akerk aan en moeten om de kerk heen om verder te kunnen. De Duitsers weten dit ook. Zij posteren soldaten en machinegeweren aan beide kanten van de kerk om de Canadezen in een kruisvuur te lokken. Harm Wagenborg voorkomt dit bloedbad door de deuren aan de zuidkant wagenwijd open te zetten. De Canadezen lopen dwars door de Akerk heen en komen zo uit bij de relatief onbewaakte noordkant van de kerk. De rest is geschiedenis. De Canadezen bevrijden Groningen. Harm Wagenborg is ook betrokken bij het verbergen van de onderduikers in de kerk. Waarom deze man geen standbeeld heeft in Groningen is mij een raadsel.

We lopen door. We gaan hoger en hoger via een wenteltrap. Totdat we onder het dak uitkomen.
 

 
Wat we hier zien gaat elke verbeelding te boven. Erik noemt het liefkozend een kudde slapende olifanten. En zo ziet het er inderdaad uit. In werkelijkheid kijken wij van bovenaf op het gewelf van het hoogste deel van de Akerk. Erik opent een luik waardoor je dertig meter recht naar beneden kijkt. Op de kansel. Ik krijg last van acute hoogtevrees.
 

 
Snel door. Onderweg komen we nog een fraai staaltje graffiti uit 1818 en 1820 tegen. Onverlaten die hun initialen hebben achtergelaten op een eeuwenoude houten pilaar. Ook toen al was er weinig ontzag voor historisch erfgoed. Al is deze graffiti inmiddels zelf historisch erfgoed geworden.
 

 
Vanaf de zolder lopen we zo de kerktoren in. De toren herbergt twee andere geheimen van de Akerk.
 

Het tweede geheim van de Akerk

Geheim twee openbaart zich in de vorm van uitwerpselen op de grond. Duiven? Ratten? Nee, vleermuizen. De Akerk herbergt een beschermde kolonie dwergvleermuizen. Het verhaal gaat dat de gids die hier in 1957 koningin Juliana rondleidde, met één ferme klap een vleermuis doodsloeg. De vleermuis vloog recht op Hare Majesteit af en dreigde haar te raken. Een uitmuntend reactievermogen. Of een sterk verhaal.
 

 
We lopen langzaam de houten oneffen trappen af naar beneden tot wij op de begane grond belanden.
 

Het derde geheim van de Akerk

Hier verklapt Erik ons geheim drie van de Akerk: de huidige toren is niet de originele toren. De toren is al twee keer eerder ingestort. In 1671 door een vliegende storm. In 1710 gebeurt dit zo maar, zonder aanleiding. Er vallen twee doden. Ooggetuige is de plaatsvervangende burgemeester van Frankfurt, Zacharias von Uffenbach. Hij staat op dat moment op de Martinitoren en ziet tot zijn grote schrik dat de toren van de Akerk is verdwenen. Stadsbouwmeester Allert Meijer ontwerpt kort daarna in 1711 de toren zoals we die nu kennen. Zijn karakteristieke okergele kleur krijgt de toren pas in 1982, tijdens een grootschalige restauratie. Die is hard nodig omdat de kerk behoorlijk in verval is geraakt en zelfs als overdekte fietsenstalling dienstdoet.

We lopen door de torendeur naar buiten en om de kerk heen.
 

 

Het vierde geheim van de Akerk

Erik wijst naar de bovenkant van het dak. Zie je die drie gouden bollen daar? Geheim nummer 4. Hij vraagt ons wat wij vroeger in onze schoen kregen van Sinterklaas. Mijn twee medereizigers hebben geen idee. Het zijn expats uit, ik vermoed, de Verenigde Staten. Ik mompel iets in de trant van snoep en pepernoten. Inderdaad roept Erik triomfantelijk, snoep. Maar wat voor snoep? Ik blijf hem het antwoord schuldig. Chocoladegeld zegt hij. In goudkleurig folie. Met de nadruk op goudkleurig. Dit komt door de legende van de drie zussen. Die legende luidt als volgt. Een straatarme buurman van Sint-Nicolaas heeft drie ongetrouwde dochters. Ongetrouwde vrouwen van boven de dertig worden in die tijd als prostituee tewerkgesteld. Andere tijden inderdaad. En geen aantrekkelijk vooruitzicht. Om zijn radeloze buurman en buurmeisjes te helpen, gooit de goede Sint in de nacht drie klompjes goud bij hen door de ramen. Genoeg om de dochters te laten trouwen en om hun lot als prostituee te ontlopen.

De drie gouden bollen op het dak van de kerk staan dus symbool voor de drie klompjes goud uit de legende van de drie zussen. In sommige verhalen gooit de Sint geen klompjes goud, maar gouden munten. Vandaar het zakje goudkleurige chocolademunten in mijn schoen. En ook ik ben nooit in de prostitutie beland. Dank u Sinterklaasje.
 

 
We gaan door de hoofdingang weer naar binnen, naar het koor. Met op de grond talloze grafstenen van rijke Groningers. De graven zijn inmiddels leeg en de doden herbegraven.
 

 
In de omloop van het koor hangt een kleurrijk wandkleed over de sporen van het slavernijverleden Groningen. Dit kunstwerk van 35 meter lang is in 2022 gemaakt door meer dan 600 vrijwilligers onder leiding van kunstenares Hedy Tjin.
 

 
We lopen terug naar het schip van de kerk. In een hoekje van de kerk staat sinds 1991 een klein orgel. Een zogenaamd Bolswarder orgel uit 1539. Het werkt niet meer en is nu vooral bedoeld als decoratie. Tekeningen wijzen uit dat hier vroeger een soortgelijk orgel heeft gestaan. Het orgel is dus niet authentiek, maar het zou er vroeger wel zo uit hebben kunnen zien. Een beetje nep is ook een beetje echt zullen we maar zeggen.
 

 

Het vijfde geheim van de Akerk

Het vijfde geheim bewaart Erik voor het laatst. Het Schnitgerorgel dat in het schip staat is niet het origineel uit 1697. Dat is in 1710 verwoest door het plotselinge instorten van de toren. Hier staat nu sinds 1815 een Schnitgerorgel uit 1702. Die komt uit de inmiddels afgebroken Broerekerk. Omdat dit orgel een stuk kleiner is dan het orgel uit 1697, is het op een verhoging gezet. Ook de later toevoegde beelden boven op het orgel moeten het groter laten lijken. Een beetje een macho-orgel dus. Opgepompt. Overcompensatie. Dit alles doet niets af aan de betoverende klank van dit orgel. Vanuit de hele wereld komen orgelliefhebbers naar de Akerk om naar dit orgel te luisteren. Of om er tegen betaling op te mogen spelen.
 

 
We zijn aan het einde gekomen van de rondleiding. O nee, toch niet. Erik geeft nog een laatste detail van de Akerk prijs. Kijk zegt hij, hoe de zittribunes van de notabelen en de legerleiding van de stad hoger zijn geplaatst dan de kansel. Zij kijken letterlijk neer op de dominee. En de dominee kijkt op zijn beurt, het waren in de tijd altijd mannen, neer op het gewone volk. Zo lagen de verhoudingen in die tijd. Geld en macht eerst. Dan de kerk. En als laatste het gewone volk.

Gids Erik is een geboren verhalenverteller en doet dit werk zichtbaar met veel plezier. Een aanrader? Jazeker, doen die rondleiding. Het duurt ongeveer een uur, kost 4 euro en is alleen op de zaterdag om 14.00 uur. Een ticket koop je aan de balie van de Akerk.

En ik? Ik fiets nooit meer langs de Akerk zonder even te denken aan koster Harm Wagenborg en zijn heldendaden en de drie bollen van Sint-Nicolaas. Voor mij heeft de Akerk geen geheimen meer. Toch?
 
Bij welk gebouw in Groningen dwalen jouw gedachten af naar een persoon of gebeurtenis die voor altijd aan dit gebouw verbonden zijn? Laat het ons hieronder weten.